Arm en rijk in crises

Exegeet prof. dr. T.M. (Teunis) Hofman beschrijft in zijn boek ‘Arm en rijk in crises’ in een persoonlijke zoektocht de ontvangst en relevantie van de parabel over de rijke man en de arme Lazarus in Lucas 16. De auteur start bij de actuele thematiek van arm en rijk tijdens de internationale kredietcrisis van 2008 en later en de huidige coronacrisis. In uitgebreide bijlagen gaat hij in op de beschikbare actuele gegevens rond rijk en arm, schulden, ongelijkheid en uitsluiting. Een tweede uitgangspunt is de parabel van Jezus over de rijke man en de arme Lazarus in Lucas 16. Deze tekst heeft flink doorgewerkt in toneelstukken, preken en traktaten vanaf de zestiende eeuw tot begin achttiende eeuw. De vraag is of het teveel aan rijkdom en teveel aan armoede is op te lossen en of de gelijkenis in Lucas 16 daarvoor een ethische handreiking biedt.

Theologie en economie

De auteur T. Hofman doceerde van 1994 tot aan het emeritaat in 2014 nieuwtestamentische vakken aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Hij maakte naast Bijbeluitleg de combinatie met de context van de samenleving waarin teksten ontstaan of gebruikt worden. Met name treft hem de ongelijkheid tussen rijk en arm en zoekt hij naar manieren om die te verminderen. Uit de bijbel komen waarden als oog voor de schepping, (her)verdeling van geld en goed, gerechtigheid en duurzaamheid. Steeds is er de appellerende vraag hoe die ethiek vorm te geven in het sociaal-economisch handelen van vroeger tijden en deze tijd. Die rode draad komt tevoorschijn in deze grondige studie.

Het hedendaags sociaal-economisch systeem is gebaseerd op markt en kapitalisme. Daarin geldt dat de wet van groei en vooruitgang ertoe zal leiden dat uiteindelijk iedereen deel krijgt aan welvaart. De internationale kredietcrisis van 2008 en later liet het internationale financiële systeem in elkaar vallen. De banken moesten gered worden door overheden vanwege het algemeen belang. Er zijn toen veel vragen gesteld rond het ethische besef binnen de wereld van financiën en kapitalisme. Er bleek een botsing van soorten ethiek te leven tussen kapitalistische en christelijke waarden. Die vragen bleven doorklinken. Kritiek bleef, zoals in de internationaal breed opgezette analyses van Piketty. De wereld in de covid-19-crisis ziet zich voor dezelfde problemen geplaatst. Ook nu draait het om vragen van eerlijke verdeling van lusten en lasten. Maar de marktmechanismen veranderen nog nauwelijks. Overheden steunen opnieuw met grote kapitaalinjecties het economisch en financieel systeem. Maar bereikt die steun uiteindelijk ook de kwetsbaren grepen, of gaat de uitsluiting en ongelijkheid verder? Hebben we een bron voor ethische normen, en hoe kunnen we die toepassen?

Het evangelie als bron

In het eerste deel gaat de auteur in op de brontekst in Lucas 16 in de context van de eerste eeuw in de christelijke jaartelling. De structuur van de tekst en de detailexegese komen aan bod, waarbij met name gekeken wordt naar de ethiek rond het teveel aan rijkdom en teveel aan armoede zoals die uit de teksten naar voren komt. Gerechtigheid, eerlijk delen, keuzes maken zijn belangrijk in het economisch handelen. Daarna kijkt Hofman naar bronnen in de late Middeleeuwen, na de Reformatie, waaruit de ontvangst en de omgang met het evangelieverhaal blijkt. Ook gaat hij in op de context van deze bronnen in de Noordelijke Nederlandsen. Hij bespreekt toneelspelen, preken en traktaten binnen de eigen tijdslijn en gaat in op de achtergronden van de auteurs. Hier komt de deskundigheid van Hofman volledig tot zijn recht. De exegeet is volop aan het werk.

De ontvangst van het evangelie

In het tweede deel gaat Hofman na, hoe auteurs de gelijkenis van de rijke man en de arme Lazarus verwerkt hebben. In de laatmiddeleeuwse bronnen komen sociaal-ethische motieven aan bod, zoals verantwoord rentmeesterschap, God als Eigenaar van de schepping, zorg voor de medemens als schepsel Gods en een goede omgang met geld en goed. Na het voorzien in eigen behoeften komt het delen met naasten in beeld. Rijken moeten werken aan hun geweten in relatie tot de tijdelijkheid van het leven op aarde. Overdaad, luxe en egoïsme worden gehekeld.

Relevantie van het evangelie

Is de gelijkenis van Lucas relevant voor sociaal-economisch handelen of voor beleid maken? De auteur verzamelt zijn resultaten met inachtneming van de diverse contexten. Daaruit komt een theologische en sociaal-economische bezinning voort op (mondiale) armoede en ontstaat een ethische handreiking voor het beleid van een nationale of Europese overheid. Daarbij komen de twee gesignaleerde crisis van de laatste tien jaar tevens in beeld. Nodig is een grondig doordenken van het omgaan met geld, mensen en goed. De auteur concludeert dat er nood is aan een bruikbaar ethisch kompas, dat zowel geldt voor het individu, voor groepen, voor landen en voor de wereld. Juist ethiek kan de wetten van markt en kapitalisme intomen en uitwassen bestrijden. De Bijbelse en evangelische bronnen geven daartoe bruikbare richtlijnen.

Praktijk en toekomst

In het laatste deel gaat de auteur in op de hedendaagse sociaal-economische praktijk, haalt de gevonden ethische motieven naar voren en vertaalt ze binnen die praktijken. Tenslotte volgt een uitgebreide slotbeschouwing. In enkele bijlagen worden recente gegevens rond het disfunctioneren van het financiële systeem en rond arm en rijk, schulden en ongelijkheid aangereikt.

Gedegen studie

Het boek dat prof. dr. Hofman heeft afgeleverd is geen gemakkelijke kost. Het veronderstelt affiniteit met exegetisch en historisch tekstonderzoek, naast bondgenootschap in het ethisch appel rond de sociaal-economische dilemma’s van rijk en arm. Dat merk je aan de opbouw. Er wordt de nodige aandacht gegeven aan het verkennen van de bronnen vroeger en nu. Gelukkig houdt de auteur ons als lezers goed bij de hand en legt uit welke stappen genomen zijn en welke zullen volgen. Maar het vergt doorbijten. De auteur gaat er van uit dat er kansen liggen voor een nieuwe, mondiale doorstart met lering en lessen geleerd uit de twee crisis van de laatste tien jaar. Hij wil perspectief bieden aan armen, mensen en groepen, die uitgestoten en ontheemd zijn. Dat vindt hij in volledige herschikking van de beschikbare middelen en in duurzame economie, transitie in energiebronnen en fundamenteel klimaatbeleid. De christelijke ethiek kan daarin wereldwijd leidend zijn.

Hub Crijns is bestuurder landelijk katholiek Diaconaal Beraad

Mondiale schuldenvraagstuk