Paus Leo XIV is aan zijn eerste buitenlandse reis begonnen en die is meteen bijzonder. De reis naar Turkije heeft namelijk een oecumenisch en interreligieus karakter. Tijdens een bezoek aan Nicea (nu Iznik), waar 1700 jaar geleden het eerste oecumenische concilie plaatsvond, ontmoet hij Bartholomeus, de patriarch van Constantinopel. Ook zal de paus de Blauwe Moskee bezoeken en de dialoog zoeken met de islam, de grootste godsdienst in Turkije. Daarna zal hij doorreizen naar Libanon. Peter Nissen schreef op 29 november op Facebook een reactie op het bezoek aan Turkije.
Geweldig inspirerend en hoopgevend vind ik het bezoek van paus Leo XIV aan Turkije. Niet alleen wegens de aanleiding, het zeventiende eeuwfeest van het Concilie van Nicea, waarover ik zelf dit jaar nog voor mijn herseninfarct een boekje en een stuk of zes artikelen schreef. Maar wegens de symbolische betekenis voor de oecumene tussen de kerk van het Westen en die van het Oosten. Die symboliek wordt nog versterkt doordat 30 November binnen de reis valt. Die datum is in West en Oost die van het feest van de apostel Andreas. Wat Petrus is voor Rome, is Andreas voor het Byzantijnse christendom. Zoals de paus opvolger van Petrus is, zo is de patriarch van Constantinopel dat van Andreas. Door zijn bezoek wil paus Leo XIV zijn respect tonen voor de kerk van het Oosten en haar patriarch. Zoals Petrus en Andreas broers waren, zo zijn de rooms-katholieke kerk en de orthodoxe kerken boers/zusters van elkaar en zouden ze samen moeten optrekken.
De toenadering tussen beide kerken is vergevorderd. Er zijn eigenlijk geen grote theologische geschilpunten. Het is niet ondenkbaar dat het nog ooit tot een volledige hereniging komt. Daar moet wel organisatorisch en kerkrechtelijk nog heel wat voor geregeld worden. Als Rome niet insisteert op het door Vaticanum I vastgelegde universele primaatschap van de paus, en hij de rechten van de patriarchen van het Oosten respecteert, moet dat lukken.
Filioque
Het gedeelde geloof is te vinden in de geloofsbelijdenis van Nicea en Constantinopel. In zijn apostolische brief In unitate fidei van afgelopen zondag riep paus Leo XIV al op om op die basis samen verder te trekken. Interessant is dat de paus in de brief de geloofsbelijdenis citeert zonder het zogenaamde ‘Filioque’. Dat is een toevoeging die in het Westen in de middeleeuwen aan de geloofsbelijdenis is toegevoegd. Dat gebeurde zonder de oosterse kerken te raadplegen en dat heeft veel ergernis veroorzaakt. Het gaat om de gedachte dat de Heilige Geest niet alleen voorkomt uit de Vader, maar ook uit de Zoon (in het Latijn: Filioque). Paus Franciscus gebruikte als hij in orthodoxe landen op bezoek was ook altijd al de geloofsbelijdenis zonder die toegevoegde woorden. Ook de Wereldraad van Kerken doet dat.
Het ‘Filioque’ hoeft dus een hereniging van de kerken niet meer in de weg te staan. Ik vermoed dat het een droom van paus Leo XIV is dat hij deze hereniging nog mag meemaken. Mijn droom is het zeker. En misschien ook die van de reisgenoten van paus en patriarch, onder wie de rooms-katholieke aartsbisschop van Mechelen-Brussel, de oud-katholieke bisschop van Haarlem, Dick Schoon, en mijn promovendus, de orthodoxe metropoliet van België, Athenagoras Peckstadt.
Peter Nissen
Foto: Vaticaan