Onder grote belangstelling werd op 22 mei jl. in de Pieterskerk in Utrecht de Nederlandse vertaling van Priests of Creation (2021) van Ioannis Zizioulas gepresenteerd. De grote opkomst was geen verrassing. De vertaalster, zr. Hildegard Koetsveld osb, heeft in de loop der jaren door middel van lezingen en leerhuizen een grote schare van geïnteresseerden uit verschillende kerken weten te raken met de toch niet zo eenvoudige theologie van Ioannis Zizioulas.
In 2019 verscheen bij uitgeverij SkanDalon het boek ‘Gemeenschap en andersheid’, een diepgravende theologische reflectie op het persoon-zijn vanuit het model van de relaties binnen de Drie-ene God, Vader, Zoon en heilige Geest. In Priesters van de Schepping wordt het abstracte theologische concept van het Persoon-zijn toegepast op de ecologische crisis waarin onze wereld beland is. Zizioulas heeft daar in de voorbije dertig jaar veel over gesproken en geschreven. Zijn toespraken en artikelen werden in 2021 door John Chryssavgis en Nikolaus Asproulis in dit boek gebundeld.
Grieks-orthodoxe bisschop
Ioann Zizioulas (1931-2023) is een invloedrijke Grieks-orthodoxe bisschop en theoloog. Hij studeerde aan de universiteiten van Tessaloniki en Athene waar hij in 1965 promoveerde. Al in het midden van de jaren vijftig maakte hij dankzij het instituut in Bossey kennis met de oecumenische beweging waar hij zijn hele leven mee verbonden bleef. Vanaf 1964 was hij als docent kerkgeschiedenis verbonden aan de universiteit van Athene. In 1970 werd hij hoogleraar patristiek aan het New College in Edinburgh (Schotland), daarna van 1974 tot 1988 hoogleraar systematische theologie aan de Universiteit van Glasgow. In 1986 werd hij gekozen tot Metropoliet van Pergamon waarna hij weer terugkeerde naar Griekenland om dogmatische theologie te doceren aan de Universiteit van Thessaloniki. Metropoliet Zizioulas overleed in 2023 op 92-jaige leeftijd.
Het theologische denken van Zizioulas is geworteld in de bronnen van de orthodoxe theologie en heeft zich ontwikkeld in een voortdurende uitwisseling met de Westerse denkwereld en cultuur. In die zin is Zizioulas een exponent van de global orthodoxy die in verschillende vormen en stromingen is te vinden op alle continenten. Dat gegeven maakt zijn werken voor westerse filosofen en theologen zeer interessant en kan verklaren waarom er onder nieuwsgierige en zoekende gelovigen zoveel belangstelling is voor zijn theologie die vanuit een ander perspectief kijkt naar de Westerse cultuur en denkwereld.
Ecologische crisis als geestelijk probleem
Met dit werk wil Zizioulas vanuit de orthodoxe theologie bijdragen aan de doordenking van de huidige ecologische crisis die volgens hem ten diepste een geestelijk probleem is. Als de uitgangspunten in het denken over de schepping, de relatie tussen God, mens, natuur en wereld, niet op orde zijn, dan kan er niettegenstaande hooggestemde idealen en ethische handreikingen geen uitweg uit de huidige crisis gevonden worden. Integendeel, zelfvernietiging van mens en wereld is dan niet uitgesloten.
Een belangrijk inzicht in dit boek is dat Zizioulas de in de orthodoxe, maar ook in de westerse theologie zo vaak gangbare scheiding tussen geest en lichaam fundamenteel onder kritiek stelt. Het geloof in de opstanding en het eeuwig leven is niet gericht alleen op het eeuwig leven van zielen, zoals hij Origenes en Augustinus toeschrijft. In de verrijzenis is de hele mens met geest, ziel én lichaam begrepen. De digitale revolutie, zo waarschuwt hij, heeft het gevaar in zich dat de lichamelijkheid opnieuw ondergeschikt gemaakt wordt.
De dominantie van rationaliteit in de wetenschap (de ‘instrumentele rede’, zo betoogden in de jaren zeventig Adorno en Horkheimer van de Frankfurterschule al), beschouwt Zizioulas als een fatale ontwikkeling in de Westerse beschaving. De theologie is de Westerse wereld als creatieve kracht en inspiratiebron voor het doordenken van de huidige crises uitgerangeerd. Het heersende mensbeeld is dat van de autonome mens die zich opstelt als eigenaar van de schepping en die met wetenschappelijke inzichten de ecologische crisis tracht op te lossen, maar feitelijk steeds ernstiger maakt. Dat is de kern van het geestelijk probleem.
Zizioulas houdt westerse beschaving in belangrijke mate verantwoordelijk voor de huidige ecologische crisis. Hij wijst in dit verband op de rol van protestantse theologie, waarin de mens centraal staat en de natuur vaak gezien wordt enkel als een middel voor menselijk gebruik. Tevens bekritiseert hij het rationalisme in de protestantse theologie. De makke van de Westerse beschaving is dat de visie op de menselijke autonomie ertoe leidt dat het respect voor de natuur als een levend en heilig geheel ondermijnd wordt.
Fundamentele ecologische bekering
Vanuit de orthodoxe theologie levert Zizoulas bouwstenen aan om tot een fundamentele ecologische bekering te kunnen komen. Belangrijke inspiratiebronnen zijn de kerkvaders Irenaeus van Lyon uit de 2e eeuw en Maximus de Belijder uit de 7e eeuw. Voor deze kerkvaders maakt de schepping integraal deel uit van Gods heilsplan en is de mens geroepen om de schepping te verenigen en tot God te brengen. Daaraan is de titel Priesters van de schepping ontleend. Het gaat om meer dan een theoretisch concept. Zizoulas brengt uitdrukkelijk de betekenis van symbolen en liturgie in gesprek om het dualisme in het denken over mens en natuur te boven te komen.
De theologie van Zizioulas is een pleidooi voor eerbied voor Gods schepping en de natuur. Daarvoor is – zoals ook paus Franciscus in Laudato Si’ bepleitte – een ecologische bekering onontbeerlijk. En een ecologische ascese, ofwel zoals protestantse denkers zoals Bob Goudzwaard en Paul Schenderling bepleitten ‘een economie van het genoeg’ of een ‘circulaire economie’. De theologische en spirituele bronnen van waaruit Zizioulas denkt, geven daar een fundamentele onderbouwing aan.
Dit boek is zeker geen gemakkelijke kost. Bovendien komen dezelfde gedachten meermaals terug. Ook kan men zich afvragen of de bijzondere roeping die Zizioulas aan de mens toedicht om de schepping met God te verenigen niet te hoog gegrepen is, zoals Carla Dik-Faber, bij de presentatie opmerkte. Maar het is een fascinerende gedachte die, als je die tot je laat doordringen, pas echt tot omkeer aanzet.
Tenslotte, veel lof voor vertaalster zr. Hildegard die gezorgd voor een prachtige en zeer goed leesbare vertaling van dit boek dat voor de oecumenische theologie en voor de brede beweging die strijdt voor duurzaamheid en een leefbaar klimaat van grote betekenis is.
Geert van Dartel
Ioannis Zizioulas, Priesters van de schepping. Een groene theologie van eerbied. SkanDalon / Otheo 2025 ISBN 978-94-93220-87-4, € 27,99, 237 pp.