Eenzaamheid is een netwerk dat scheurt

Van 30 september tot en met 7 oktober is de jaarlijkse Week tegen Eenzaamheid. De Raad van Kerken in Nederland neemt deel aan de Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid die deze week organiseert.

De Coalitie tegen Eenzaamheid zet zich in voor het verminderen van eenzaamheid onder ouderen. Inderdaad een groot probleem in onze samenleving. In de coronatijd lijkt die eenzaamheid bovendien nog verder te zijn toegenomen. Tegelijk heeft diezelfde coronatijd ook andere vormen van eenzaamheid vergroot. En ook bij andere groepen in de samenleving zoals jongeren en mensen die extra vatbaar zijn voor Covid-19 en in zelfisolatie gingen.


Vele vormen van eenzaamheid

Grote maatschappelijke en kerkelijke aandacht voor eenzaamheid onder ouderen kan een onbedoeld effect hebben. Namelijk dat andere vormen van eenzaamheid en alleen-zijn niet gezien worden. En dat vergroot gevoelens van eenzaamheid. Daarom is het goed om in de aanloop naar de Week tegen Eenzaamheid nog eens goed over eenzaamheid en alleen-zijn na te denken. En over de vele vormen ervan. Eenzaamheid is iets heel persoonlijks en er zijn evenveel vormen als er mensen zijn. Maar tegelijk helpt het ook om verschillende gestalten te onderscheiden en te benoemen. Want er is een groot verschil tussen de wijkbewoner die nooit ‘een betrokken ander’ ontmoet, of iemand die onder de last van een problematisch gezin gebukt gaat en geen uitweg ziet…. Of een bewoner van het verpleeghuis die alleen fysiek verantwoorde zorg krijgt…. Dan helpt een extra bezoekje, een goed gesprek of een kopje koffie niet zozeer….  Meer vormen van eenzaamheid zien helpt om er passend op te reageren en een passend aanbod te doen.

Alleen-zijn hoort erbij?

Weinig omgang met anderen hebben, kan eenzaam maken. Maar er zijn ook mensen die met weinig mensen omgang hebben, maar niet eenzaam zijn. Er hoeft maar één betekenisvolle ander te zijn – of één betekenisvolle Ander. Denk aan de psalmist: ‘HEER, u kent mij, u doorgrondt mij, u weet het als ik zit of sta, u doorziet van verre mijn gedachten’ (Psalm 139: 1-2). Of aan Jezus in de woestijn, waaruit hij ‘gesterkt door de Geest’ terugkeert naar Galilea (Lucas 4:24). Aan de andere kant, contact hebben met veel mensen betekent niet per se dat iemand niet eenzaam is. Denk aan prinses Wilhelmina die in 1959 haar memoires de titel ‘Eenzaam maar niet alleen’ meegeeft. Of aan de dokter die in overleg met de patiënt en diens familie toch uiteindelijk zelf een beslissing moet nemen die het verschil kan blijken uit te maken tussen leven en dood. Of aan de dakloze vrouw in het inloophuis: veel mensen om haar heen, maar niemand die snapt hoe het er bij haar van binnen uitziet. Eenzaamheid hoeft overigens niet per se een probleem te zijn. Soms is eenzaamheid een fase in een leven of in een besluitvormingsproces, waar iemand doorheen moet om mentaal of spiritueel te groeien.

Wanneer eenzaamheid een probleem wordt

Veel verschijningsvormen van eenzaamheid zijn echter vaak wel problematisch. Soms wordt dan de oplossing gezocht in meer aandacht, meer menselijk contact, meer bezoek, meer mogelijkheden om met anderen een kopje koffie te drinken. Maar dat werkt voor lang niet alle vormen van eenzaamheid. Denk aan Tamar, die zich op zichzelf terugtrekt nadat ze door haar broer Ammon is verkracht (2 Samuel 13:20). Of aan koning Saul die zich, ‘overmand door een kwade geest’, tegen de jonge David keert (1 Samuel 18:10). Of aan Jezus aan het kruis: ‘Mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten!’ Daarom is het goed je te realiseren dat er veel gestalten zijn, die ieder om een andere reactie vragen, een ander aanbod. Van professionele hulpverleners, maar ook van bijvoorbeeld gastmensen in een inloophuis of vrijwilligers van de parochie. En het is goed om een idee te hebben van welke gestalten je kunt aantreffen en welke responsen dan helpend kunnen zijn. Soms betekent dat overigens: doorverwijzen!

Passende reactie op eenzaamheid

Andries Baart, de geestelijk vader van de presentietheorie, houdt zich met eenzaamheid al decennialang bezig. In zijn recente essay ‘Wat heet eenzaam?’ onderscheidt hij tien verschijningsvormen van ‘alleen-zijn’. Alleen de eerste vorm noemt hij ‘eenzaamheid’. Andere vormen zijn isolement, ingekeerdheid, verveling en niet gehoord worden. Bij elke vorm bespreekt hij een passende respons: belangstellende aandacht bij eenzaamheid, trouwe beschikbaarheid bij isolement, toegewijde alledaagsheid bij verveling en onvoorwaardelijke vertelruimte bij niet gehoord worden. Het essay is te downloaden. Een bespreking ervan door Guus Timmerman verscheen in nummer 2 van het tijdschrift Diakonie & Parochie.

Aan de slag met eenzaamheid?

Voor professionals en vrijwilligers die zich verder willen verdiepen in dit thema biedt Stichting Presentie een aanbod-op-maat. Deelnemers krijgen de gelegenheid om over eenzaamheid en alleen-zijn – en de vele vormen ervan en passende responsen erop – geïnformeerd te worden en met elkaar na te denken. En er worden praktische handvatten gegeven. Plaatselijke Raden van Kerken kunnen hun gemeenten benaderen met een verzoek een dergelijke bijeenkomst te subsidiëren (zie de handreiking ‘Tweeluik religie en publiek domein’ van de VNG). Wie hierover meer wil weten kan contact opnemen via de website van Stichting Presentie.

Voor gemeenten en gemeentelijke organisaties verzorgt Stichting Presentie op 25 november 2021 een Invitational seminar over gestalten en discoursen van eenzaamheid. En over maatschappelijke idealen die eenzaamheid bevorderen, zoals zelfredzaamheid en eigen kracht. Een aanrader voor gemeentelijke (gespreks)partners van inloophuizen, Schuldhulpmaatjesprojecten en werkgroepen Kerk en Samenleving.

Zondag in de Week tegen Eenzaamheid

Op zondag 3 oktober 2021 staat op het leesrooster: Marcus 10:1-16 (oecumenisch) of 2-16 (rooms-katholiek). Dit evangelie gaat over de verbintenis tussen man en vrouw. Wie in overweging of voorbeden een brug wil maken naar eenzaamheid zou kunnen denken aan het volgende: mensen kunnen ook in een duurzame relatie eenzaam zijn, er alleen voor staan. Bijvoorbeeld wanneer ze met elkaar wezenlijk en blijvend van mening verschillen over de opvoeding van hun kinderen, maatregelen vanwege de klimaatcrisis of het levenseinde. Of wanneer een van beide dementerende is zoals in de film ‘Supernova’. Mensen in een duurzame relatie kunnen ook samen er alleen voor staan. Bijvoorbeeld wanneer ze hun ontsporend kind blijven steunen tegen de dringende adviezen in van familie en vrienden. Of wanneer ze besluiten zich niet te laten vaccineren tegen Covid-19.

Guus Timmerman (theoloog en zorgethicus, werkzaam voor Stichting Presentie)