De plek van vluchtelingen in het diaconaat

Toespraak van Jan van der Kolk bij het symposium ten afscheid van Ineke Bakker als directeur van STEK.

15 januari 2020, Bethelkapel Den Haag

“Mij is gevraagd is een bijdrage te leveren over het thema ‘de plek die vluchtelingen en met name ongedocumenteerden zullen innemen in ons diaconale werk van de toekomst’. Hoe groot is de ruimte die zij opeisen, wat zullen we kunnen dragen, hoe zullen zij ons stempelen en veranderen, in hoeverre bepaalt het contact met hen ons kerk-zijn?

De cirkel is rond

De cirkel is rond. In 1981 schreef Ineke Bakker haar doctoraalscriptie met als titel: Blik over de grenzen. Het afgelopen jaar werkte zij zeer betrokken mee aan de brochure van de Raad van Kerken ‘Geloven voorbij Grenzen’. Het overschrijden van grenzen is in haar leven een terugkerend thema, in woord en daad. 

Met over ruim een jaar landelijke verkiezingen is de jacht op vluchtelingen weer begonnen. CDA en VVD tuimelen over elkaar heen met schoten voor de boeg over de draagkracht van de samenleving voor migranten en vluchtelingen. En over strafbaarstelling van ongedocumenteerden.

Zij weten heel goed, dat vluchtelingen rond de 5% uitmaken van de migranten die naar Nederland komen, maar zij zijn de speerpunt van de discussie, niet de 95% anderen.  Het is makkelijk schieten op mensen die weinig kunnen terugzeggen en die als bliksemafleider dienen van echte problemen. 

Opvang ‘in de regio’?

Pijnlijk is ook, dat door politici vrijwel nooit de vraag wordt gesteld wat de oorzaken zijn dat vluchtelingen hun veiligheid in Europa zoeken. En evenmin hoeveel vluchtelingen al in de diverse regio’s worden opgevangen. Vaak ten gevolge van militair ingrijpen waar ook Nederland bij betrokken was of is, zoals in Irak en Syrië. En hoeveel lasten daardoor ook op landen als Libanon, Jordanië en Turkije worden gelegd. En door andere conflicten op Kenia, Colombia, of onze overzeese landsdelen in de Caraïben. Of ten gevolge van klimaatverandering, die al rond 5 miljoen vluchtelingen veroorzaakte. Vrijwel alle ‘in hun regio’ opgevangen. 

Conflicten in de wereld zijn de afgelopen decennia in toenemende mate gemilitariseerd. De ‘sterke mannen’ van deze wereld zoeken hun heil graag in wapengekletter. Dat dit onvermijdelijk het leven van miljoenen mensen op het spel zet, staat niet in hun handboeken. Deze vorm van ‘collateral damage’ laten we graag aan anderen over, ‘in de regio’. 

Intussen is de werkelijkheid dat een klein gedeelte van de slachtoffers van uiteenlopende conflicten en onveiligheid wel bij ons blijft aankloppen, ondanks ‘Turkije-deals’, Frontex en muren rondom Europa. De werkelijkheid is ook, dat een deel van deze mensen geen verblijfsvergunning krijgt. En dat velen van hen, ook zonder verblijfsvergunning, niet teruggaan naar hun land van herkomst. Zij zijn hier, afgewezen, zonder papieren, in de marge van de samenleving. Ook de commissie van Zwol heeft vorig jaar hiervoor geen oplossingen aangedragen. En de staatssecretaris beroept zich uitsluitend op ‘regels’.  

De werkelijkheid is ook, dat wij vanuit kerken in ons diaconale werk geconfronteerd worden met deze en andere bewust gemarginaliseerde mensen. Bewust uitgesloten van de meest vanzelfsprekende voorzieningen en van een perspectief op een menswaardige toekomst. 

Inzet van kerken

Eisen deze mensen ruimte op? Ja, zij doen een beroep op menswaardige leefomstandigheden, een dak boven hun hoofd, een opleiding of bijscholing, liefst een mogelijkheid zelf een inkomen te verdienen. De ruimte die zij vragen is om te erkennen dat ze hier zijn, en dat zij mensen zijn zoals jij en ik. En van de samenleving, vaak van kerken en kerkmensen, vragen zij om hen als mensen te zien die hier zijn en om als mens behandeld te worden. En ook voor hen in de bres te springen. Met hen als medemens verkeren en zoeken naar mogelijkheden voor hun toekomst en die van hun kinderen. 

En ja, ook deze mensen hebben invloed op onze toekomst als kerk, als geloofsgemeenschappen. Omgaan met mensen van andere achtergrond verandert ons ook. Als individu en als groep. 

Ook de overheid weet diaconieën te vinden. Drie voorbeelden: 

  • Ongedocumenteerden betalen verplicht €5 per receptregel voor noodzakelijke medicijnen. Een forse kostenpost voor organisaties als STEK. 
  • In de film ‘In Procedure’, gemaakt met medewerking van de IND, wordt een aanvraag voor gezinshereniging toegekend. Aan het einde zegt de ambtenaar: ‘Nu hoeft U alleen langs te gaan bij de kerk of moskee om het reisgeld op te halen’. 
  • Legeskosten voor alle documenten zijn extreem hoog. Veel asielzoekers en vluchtelingen kunnen die niet betalen.  Dan klop je aan bij de diaconie. 

Bijbelse voorbeelden van migratie

Afgelopen jaar heeft de Raad van Kerken opnieuw flink nagedacht over ons waarom en hoe omgaan met vluchtelingen. Een belangrijk element daarvan was het besef, dat wij als kerken en christenen deel uitmaken van een beweging die niet aan grenzen is gebonden. Waarin migratie van alle tijden en plaatsen is. Sterker: het centrale verhaal in het Oude Testament is dat van de uittocht uit Egypte. En daarnaast de verhalen van Abraham die uittrekt, migreert, vanuit Ur en van de Babylonische ballingschap.

Het Nieuwe Testament heeft vrijwel aan het begin de vlucht van Maria, Josef en Jezus naar Egypte, op de vlucht voor de machthebbers van die tijd. De Joodse diaspora aan het begin van onze jaartelling is een belangrijk vehikel voor de snelle verspreiding van het jonge christendom. Het beeld van het christendom als inheems en onveranderlijk, dat populisten binnen en buiten de kerken graag aanhangen, is op geen enkele wijze terug te vinden in de Bijbel. In tegendeel, we worden steeds opgeroepen tot bekering en verandering. En in de Bijbel komt die verandering vaak door vreemdelingen en onder hen vaak ook vrouwen. 

En de profeten met hun consistente oproep om rechtvaardigheid te betrachten jegens ieder, in het bijzonder vreemdeling, weduwe en wees, laten niet na ons tot die verandering op te roepen, ook als we er helemaal geen zin in hebben. En waar het echt spannend wordt is, dat die ander niet louter een object van onze barmhartigheid is. Ook al kunnen we ten aanzien van asielzoeker en vluchtelingen alle werken van barmhartigheid beoefenen. Wat gevraagd wordt is meer: de ander als gelijkwaardig mens te aanvaarden. Ook als ik die ander niet sympathiek vind of moeite heb met diens in mijn ogen onaangepaste gedrag. Als ik dat serieus neem, accepteer ik dat ik zelf ook verander, en ook de gemeenschap waar ik deel van uitmaak. En dat is niet vanzelfsprekend. Dan wordt diaconaat immers tweerichtingsverkeer. 

Dat bleek heel duidelijk tijdens het kerkasiel hier in Bethel. Door in de bres te springen voor het bedreigde gezin Tamrazyan werden de helpers zelf veranderd. Wij kregen een bijzonder geschenk door deze inzet. En hopelijk werden we ook blijvend veranderd. Velen herkenden hierin de essentie van kerk zijn, met hoofd, hart en handen.

Geloven voorbij grenzen

Dat dit niet vanzelfsprekend is, blijkt onder meer uit de moeite die het vaak kost om geloofsgemeenschappen te vormen die mensen van zeer verschillende herkomst omvatten. Het bestaan van vele aparte migrantenkerken laat zien, dat ‘geloven voorbij grenzen’ voor de meesten van ons een grote opgave is. 

En plek maken voor ongedocumenteerden is nog veel lastiger, omdat zij door de regels van onze samenleving vaak niet in staat zijn om op gelijke voet te participeren. Dan gaat de aanpassing de andere kant op: de helper moet zich aanpassen aan de beperkingen die de situatie van de ongedocumenteerde met zich meebrengt. Maar ‘geloven voorbij grenzen’ betekent wel, dat we als kerkgemeenschap proberen daarvoor open te staan. 

Tafels van hoop

Dat gebeurt ook op de vele plaatsen waar Deel je tafel of Tafels van Hoop gevierd worden.

Het perspectief is dat van lied 388, ‘Voor ieder van ons een plaats aan de tafel’. Zonder grenzen. Ook in onze geloofsgemeenschappen en in onze diaconale inzet. Zoals Ineke Bakker haar studie afsloot met ‘Blik over de grenzen’ en het in haar leven steeds trachtte concreet te maken, tot en met ‘Geloven voorbij Grenzen’. 

Ook vandaag ga je een grens over en verandert je leven ingrijpend. Moge ook dit een gezegende tijd zijn.” 

Jan van der Kolk
Voorzitter Werkgroep Vluchtelingen Raad van Kerken in Nederland