‘We hebben een conciliair proces nodig in een andere vorm dan in de jaren tachtig. Het gaat niet langer om de status confessionis (belijdend spreken) van de kerken op zichzelf. We zullen in de civiele samenleving naar partijgenoten moeten zoeken en naar buitenkerkelijke bondgenoten’.
Dr. Heino Falcke liet zich bij de prijsuitreiking van de Oecumenische Vlam in Utrecht op vrijdag 2 oktober uitdagen. Hij ging in op de lijnen die vanuit de kerk in de DDR in de jaren zeventig en tachtig getrokken kunnen worden naar de kerk en de samenleving heden ten dage. De kerk moet daarin niet alleen opereren. Ze kan beter samenwerken met geseculariseerde bondgenoten die voor dezelfde idealen willen gaan, stelde hij. Op die manier kan de kerk beantwoorden aan één van haar kerntaken: kerk te zijn ten dienste van de samenleving.
Falcke pleitte voor een kerk die zich blijft oriënteren op de bijbel om tot een eigen theologie te komen. De theologie gaat het gesprek aan met de situatie waarin de mensen leven. Ze blijft wars van oppervlakkig reageren op trends. De kerk moet zich niet laten terugdringen tot zogenaamde kerncompetenties; de theologie heeft met het hele leven en de samenleving van doen. Hij stelde dat de kerk in Duitsland zich veel te veel oriënteert op het marktmodel en zich daarbij aanpast. De kerk heeft zich te laten leiden door idealen te formuleren die als criticasters op de werkelijkheid worden losgelaten. 
De kerken kunnen zich het beste conciliair organiseren. De werkzaamheden kan men onderling verdelen. Men zoekt evenwicht tussen pluraliteit die niet tot onverschilligheid leidt enerzijds en eenheid die niet mag wegglijden in autoritair optreden anderzijds. Daarbij noemde Falcke de oecumene als conditio sine qua non.
Op de vraag waar de kerk in de voormalige DDR op dit moment staat, werkte Falcke het voorbeeld uit van Erfurt. Daar is een aanslag gepleegd op een school. Een predikante was onmiddellijk ter plekke aanwezig. Ze organiseerde ’s avonds een kerkdienst. Er kwamen zo veel mensen op af, dat een tweede dienst nodig was. Een opmerkelijk resultaat in een land waar decennia lang de kerk als een Middeleeuws instituut werd afgeschreven. Mensen die op briefjes reacties mochten schrijven schreven massaal over de onzekerheid bij zichzelf. Slechts één briefje stelde de vraag: ‘God waar was je?’
Wende in het Westen
Prof. dr. Bob Goudzwaard sprak een laudatio uit tijdens de bijeenkomst. Hij prees het concept van een kerk, die er wil zijn voor anderen. En hij herinnerde aan de ‘Torheid’, van een wereld waarin de Derde Wereld de dupe is van systemen in Oost en West. Falcke verweet zowel het communisme als het kapitalisme te weinig openheid aan de dag te leggen naar de toekomst. De kerk heeft een kairos-moment verloren laten gaan in 1989, toen de muur viel, door de Wende die zich in het Oosten voltrok niet door te trekken naar het Westen. We laten toe dat bedrijven voor exorbitante winsten gaan zonder maar een moment te letten op de consequenties voor de omgeving, aldus Goudzwaard. De onbeheerste drang de natuur te beheersen depersonaliseert de menselijkheid.
Dr. Stephen Brown, hoofdredacteur van Ecumenical News International, is onlangs gepromoveerd op een studie over het conciliair proces in de DDR. Hij ging in op de rol van de basisgroepen in de DDR om de Wende te realiseren. En hij sprak over de rol van Heino Falcke vanaf zijn beroemde rede in Dresden in 1972 tot zijn aandeel in de Oecumenische Synode en de Wende. Hij zag een constante lijn van iemand die zich inzet voor de Derde Wereld en zich realiseert dat de veranderingen wereldwijd consequenties hebben voor de inzet dichtbij huis. Op de vraag van drs. Laurens Hogebrink of Heino die lijn herkende, reageerde de Duitse theoloog positief. Hij maakte daarbij wel de kanttekening dat het de wisselende omstandigheden waren die om subtiele aanpassingen vraagden. Het idee van ‘a sustainable society’ had hij in Boekarest leren kennen in 1974 en de opkomst van Gorbatsjow luidde een nieuw tijdperk in.
Systeemkritiek
Hogebrink roemde de theoloog Falcke. Hij somde op hoe de theologen in diverse landen zich destijds hebben aangepast aan het systeem; van het concept van dienstbaarheid in Hongarije, het idee van de kruistheologie in Tsjecho-Slowakije of het leven in de woestijn als spiegelverhaal voor de eigen situatie. Falcke slaagde er in de theologie te laten functioneren vanuit de systeemkritiek. Hij maakte dankbaar gebruik van de theologie van Karl Barth. Hij begon het denken bij de genade. Vervolgens kwam er ruimte om alle theologische kernbegrippen aan de orde te stellen, zoals schuld, vergeving en verzoening.
Ds. Klaas van der Kamp, algemeen secretaris van de Raad van Kerken, overhandigde namens de Raad de Oecumenische Vlam aan dr. Heino Falcke als oecumenische onderscheiding. ‘Het is een prijs, waarmee we ons blijvende engagement uitdrukken voor de principes die u ons hebt voorgeleefd’, zei hij, met een verwijzing naar de inzet voor gerechtigheid, vrede en behoud van de schepping. De bijeenkomst was naast de Raad van Kerken mede georganiseerd door de vredesorganisatie IKV Pax Christi. Prof. dr. Dorothea Erbele Küster, universitair docente bijbelwetenschappen uit Kampen en Brussel, had als ‘native speaker’ de algehele leiding.
Foto’s:
Dr. Heino Falcke in gesprek met een conferentieganger
Drs. Laurens Hogebrink, dr. Heino Falcke, dr. Stephen Brown en prof. dr. Dorothea Erbele Küster
Prof. dr. Bob Goudzwaard in gesprek met dr. Greetje Witte
De Vlam van de Geest, de prijs die aan dr. Heino Falcke werd uitgereikt
Hieronder:
Domina’s van Den Haag en Amsterdam in een entre-nous
Een foto van het forum tijdens de conferentie
Deze week ook in Volzin een artikel met Heino Falcke onder de titel ‘Kerk sterkste kracht achter de omwenteling DDR’.
En het Nederlands Dagblad heeft een interview afgenomen met de Duitse predikant.
Volzin heeft een persbericht uitgegeven en schrijft daarin: ‘Vandaag, 2 oktober, ontvangt de Duitse predikant Heino Falcke in Utrecht de ‘Vlam van de Oecumene’, een prijs van de Nederlandse Raad van Kerken. Falcke speelde een vooraanstaande rol bij het protest tegen de DDR-dictatuur, wat uiteindelijk leidde tot de val van de Berlijnse Muur. VolZin interviewde de
theoloog en predikant in zijn woonplaats Erfurt. Falcke: “De kerk was in de DDR werkelijk de sterkste kracht voor verandering. Dat was een gevolg van het bevochten recht van de kerken om eigen zaken zelf te mogen regelen, dus zonder staatsinvloed. Dat was in de grondwet vastgelegd. Daar hebben de kerken stevig aan vastgehouden. Het regime heeft nog wel geprobeerd invloed uit te oefenen via de geheime dienst, de Stasi, maar dat is niet gelukt, in tegenstelling tot wat vaak
wordt gezegd. Daarom was er in de kerken ruimte voor veranderingsimpulsen. Dat trok veel mensen aan omdat ze eindelijk vrijuit konden praten.”
Falcke is blij met de prijs van de Nederlandse Raad van Kerken. Hij beschouwt deze als een erkenning van het belang van de jarenlange intensieve betrekkingen tussen de Oost-Duitse en Nederlandse kerken, met name Nederlandse hervormde kerk. “Die relatie was zeer belangrijk voor ons. (…) Die contacten haalden ons uit ons isolement.” De opstelling van IKV en Pax
Christi niet altijd makkelijk voor de kerkleiding geweest, erkent hij, “maar wel heilzaam. De Nederlanders kwamen immers op voor de dissidenten die zich tegen het Oost-Duitse regime verzetten. Ze zeiden terecht: we kunnen geen oecumenische betrekkingen met jullie onderhouden als politieke dissidenten daarvan uitgesloten worden. Dit alles maakte de betrekkingen met de Nederlanders spannend. (…) Ze hadden niet altijd begrip voor de problemen in de DDR. Te gemakkelijk deelden ze mensen in in twee groepen: regime-aangepasten en moedige kerkmensen die zich inzetten voor de vrijheid. Dat was een zwartwit beeld. Het was echter een vruchtbare spanning. De Nederlanders hebben vaak de vinger op de zere plek gelegd. Dat was natuurlijk niet aangenaam voor ons, maar het was noodzakelijk.”