De wereldwijde pandemie van Covid-19 brengt ook voor kerken en andere religieuze gemeenschappen heel eigen uitdagingen met zich mee. Het aantal deelnemers aan kerkdiensten en religieuze vieringen is beperkt. Als alternatief ontdekken kerken en geloofsgemeenschappen de mogelijkheden van de digitale wereld: gestreamde diensten, vieringen via YouTube of via websites. Kringbijeenkomsten, leerhuizen, catechetische bijeenkomsten en lezingen kennen hun beperkingen of worden vervangen door digitale samenkomsten. Huisbezoek wordt bemoeilijkt en maakt vaak plaats voor telefonisch contact of mailcontact. Tegelijk stellen geloofsgemeenschappen de behoefte vast van mensen aan ontmoeting, aan bemoediging, aan stilte en verdieping en aan rituelen van hoop en troost. De verkoop van kaarsen in kerken en kapellen blijkt enorm te stijgen, evenals het bezoek aan bezinnende websites.
Naar deze ontwikkelingen wordt inmiddels ook al heel wat onderzoek gedaan. De Protestantse Theologische Universiteit participeert in een internationaal onderzoek naar de ‘digitalisering van de kerk’. De Radboud Universiteit in Nijmegen heeft onderzoek verricht naar de relatie tussen denominatie en besmettingskans in Nederland. En zo zijn er nog meer projecten te noemen.
Kerk doet ertoe
De Ierse Raad van Kerken (Irish Council of Churches) heeft in mei van dit jaar een rapport gepubliceerd met de prikkelende titel People Still Need Us, de mensen hebben ons nog steeds nodig. Het is een onderzoek dat verricht is door de godsdienstsociologe dr. Gladys Ganiel van Queen’s University in Belfast. Zij heeft zelf een baptistenachtergrond, is getrouwd met een rooms-katholieke partner en is bekend wegens haar onderzoek naar ‘Building a Church Without Walls’. Voor de Ierse Raad van Kerken heeft zij een vragenlijstonderzoek gedaan onder voorgangers en kerkleiders van verschillende denominaties in Ierland. De vragenlijst ontwikkelde zij samen met de algemeen secretaris van de Raad en met advies van enkele kerkleiders.
De titel van het rapport is ontleend aan de uitspraak van een katholieke kloosterzuster. Die uitspraak verwijst naar het feit dat kerken en geloofsgemeenschappen tijdens de pandemie een belangrijke rol blijken te spelen in het leveren van pastorale zorg en sociale dienstverlening, maar dat er bovendien sprake is van een toegenomen gebedspraktijk en van onverwacht hoge deelname aan online religieuze praktijken zoals gestreamde kerkdiensten. De kerkgebouwen waren in Ierland gesloten voor diensten. In de Ierse Republiek waren zij wel geopend voor persoonlijk gebed, maar in Noord-Ierland, deel van het Verenigd Koninkrijk, was zelfs dat verboden.
Balans vinden
Op de vragenlijst, verzonden naar ruim tweeduizend voorgangers, kwamen 439 bruikbare antwoorden terug. Daarvan was ongeveer een derde afkomstig van katholieke voorgangers. Gegeven het feit dat 78 procent van de inwoners van de Republiek en 45 procent van de Noord-Ieren rooms-katholiek is, betekent dit dat protestantse voorgangers relatief ijveriger aan het onderzoek hebben meegewerkt dan hun katholieke ambtgenoten. Ruim een vijfde van de respondenten waren vrouwen, van wie een derde katholieke vrouwelijke religieuzen en ongeveer twee derde vrouwelijke predikanten.
Ruim 70 procent van de kerkgemeenschappen heeft tijdens de pandemie gezorgd voor online dienstverlening, via Zoom, WhatsApp, Facebook, YouTube en andere media. Dat kunnen kerkdiensten of gebedsvieringen zijn, maar ook Bijbelstudie, gesprekskringen, boekenclubs, retraites, jongerengroepen, koffiekringen, vraag-en-antwoordsessies en zelfs quizzen. Bijna allemaal geven ze te kennen dat ze ook na de pandemie, wanneer de beperkingen op samenkomsten zijn opgeheven, daarmee zullen doorgaan. Driekwart van de geloofsgemeenschappen heeft ook sociale dienstverlening (vormen van caritas, hulpverlening) voor de bredere samenleving, dus niet alleen voor de eigen kerkgemeenschap, georganiseerd tijdens de pandemie.
Voor de voorgangers is het niet altijd gemakkelijk. Bijna de helft ervaart meer stress tijdens de pandemie dan normaal. Dat is vooral het geval onder de methodisten en het minste onder de katholieken. Die stress heeft voor een deel te maken met het idee dat zij niet genoeg kunnen doen voor de leden van hun gemeenschap en dat zij tekort schieten in het bieden van troost aan slachtoffers en nabestaanden, maar ook met het moeten aanleren van handigheid in sociale media en met de moeilijkheid om een balans te vinden tussen werk en privéleven.
Faith matters
Een van de vragen was of het geloof en de religieuze praktijken mensen geholpen hebben in het omgaan met de pandemie. Maar liefst 89 procent van de deelnemers antwoordde daar bevestigend op, 11 procent zei het niet te weten en niemand antwoordde ontkennend op die vraag. Zelfs als we rekening houden met een zeker ‘wij-van-wc-eend’-effect (vraag aan voorgangers of het geloof waar zij voor staan van belang is en niemand zal dat ontkennen), dan blijft het toch een bemoedigend resultaat: geloof en kerk doen er toe, zij helpen mensen. ‘Faith matters’, zo vat het rapport het in twee woorden samen.
Wie geïnteresseerd is in details: het rapport is te vinden op de website van de Ierse Raad van Kerken en van Irish Inter-Church Meeting: www.irishchurches.org.
Peter Nissen is hoogleraar Oecumenica aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en vertegenwoordigt de Remonstrantse Broederschap in de Raad van Kerken in Nederland