Het is 40 jaar geleden dat één van de eerste kerkjes in Nederland zijn herbestemming kreeg als restaurant: It Ponkje in Woudsend. Het veertig-jarig jubileum wordt onder meer gevierd met het uitbrengen van vier borden met daarop illustraties van de kunstenaar Henk Hofstra.
De doopsgezinde kerk, waarin ’t Ponkje is gevestigd, stamt uit het eind van de achttiende eeuw. Het kerkje is een schuilkerk of vermaning. De volgelingen van Menno Simons (1496-1561) hebben het gebouw in 1969 verkocht. Er is een restaurant van gemaakt. Het is een van de eerste kerken die met de na-oorlogse secularisatie een gastronomische herbestemming heeft gekregen.
’t Ponkje is het Friese woord voor collectezak. Het kerkinterieur is zoveel mogelijk bewaard gebleven. Je vindt er nog kerkbanken, de kraak, de orgelgaanderij, het klankbord van de preekstoel en de kerkenzakjes. Eens per jaar, op de eerste adventsdag, komt de doopsgezinde gemeente uit Zuid-West Friesland nog in ’t Ponkje bij elkaar voor een traditionele kerkdienst. De menukaart herinnert aan het verleden en biedt onder meer een ‘Feestelijk Avondmaal’.
Prins Willem-Alexander en zijn gezin hebben tijdens hun vakantie dit jaar op Hemelvaartdag nog in ’t Ponkje gegeten. Ze waren met de koninklijke aak ‘De Groene Draeck’ op bezoek in Woudsend. De locale journalistiek met gevoel voor diepere waarden in het leven weet te melden dat de prins ossehaas at, de prinses tong en de prinsesjes kabeljauw. In 1974 was prinses Beatrix met prins Claus te gast in de Friese watersportplaats.
Tweederde herbestemming
De komende tien jaar zullen er in Nederland zo’n 1200 kerkgebouwen op de markt komen. In december 2008 verscheen daarover een inventarisatie van de afdelingen Bouwzaken & Cultuur van de bisdommen Haarlem en Rotterdam in samenwerking met Projectbureau Belvedere. Het rapport laat zien dat er in de achterliggende 38 jaar 927 kerken zijn afgestoten, waarvan een derde is gesloopt en tweederde herbestemd. De komende 10 jaar zullen er naar verwachting nog circa 1200 van de 4200 ophouden als kerkgebouw dienst te doen.
Tot nu toe zijn vele kerkgebouwen (26%) onderling uitgewisseld tussen kerkgenootschappen. Er zijn ook veel kerkgebouwen die een ‘neutrale’ functie hebben gekregen, voor o.a. onderwijs, cultuur/wetenschap en maatschappelijke functie. Hoewel tweederde van de gebouwen geen monument is, kregen ze toch een zinvolle herbestemming. De vraag is wat de markt gaat doen bij een sterke groei van het aanbod.
Plasterk stoïcijns
Minister Ronald Plasterk (Cultuur) is terughoudend om de kerken te helpen bij het instandhouden van monumentale kerkgebouwen. Er is wat extra geld uit een meevaller, maar structureel meer budget komt er niet. Hij zou zestig miljoen euro subsidie per jaar moeten uittrekken om de zaak echt te regelen. De overheid zou, vanwege de culturele waarde die de kerkgebouwen vertegenwoordigen, dit geld beschikbaar moeten stellen, aldus een stuurgroep uit kerken, overheden en monumentenorganisaties. Maar minister Plasterk liet in de week van 9 juli 2010 aan de Tweede Kamer weten dat hij afziet van extra inspanningen. En dus zal in de praktijk blijken hoe de markt reageert op de toenemende tekorten bij kerkbestuurders.
Meer restaurants
De herbestemming van de doopsgezinde kerk in Woudsend tot restaurant is in de achterliggende tijd er één van vele geweest. Zo is er bijvoorbeeld een restaurant Olivier te vinden in de voormalige Maria Minor kerk in het centrum van Utrecht. Deze Maria Minor is ook al een schuilkerk, maar dan één van rooms-katholieke origine, daterend uit de zestiende eeuw. Ten tijde van de reformatie en de beeldenstorm, kon het gevaarlijk zijn openlijk je geloof te belijden en werden er panden gebouwd die van buitenaf op een gewone woning leken, maar van binnen een kerk herbergden. Om in Olivier een nostalgische sfeer te realiseren, zijn zoveel mogelijk elementen van de ‘schuilkerk’ uit 1860 behouden, zoals de altaarnis, de gewelven en het orgel.
De kerk in het Groningse Garsthuizen is eveneens ingericht als restaurant. Geen gewoon restaurant, maar een plek waar leerlingen van het Noorderpoortcollege het horecavak kunnen leren. In het Zeeuws-Vlaanderense dorp Zuidzande is de kerk in de dorpskern twee jaar geleden eveneens verbouwd tot restaurant.
Woonhuis
Er zijn ook andere herbestemmingen. In Woudsend is de van oudsher gereformeerde kerk omgebouwd tot een woonhuis. De kerk gebouwd in 1912 kwam door het proces van Samen op Weg vrij in 1998. In 2000 kwam het als woonhuis beschikbaar. Kenmerkende elementen als het orgel en het uurwerk zijn behouden.
Foto;s:
Boven: menuebord bij ’t Ponkje
Vervolgens: buitenterras van de voormalig doopsgezinde kerk
Dan: Tot woonhuis verbouwde gereformeerde kerk in Woudsend
Onder: De collectezak als uithangbord