Volgend op zijn onderzoek ‘Laat de Kamer zich bekeren’, beschouwt Rick de Vries op persoonlijke titel in dit tweeluik de -deze maand verschenen- pauselijke brief Laudate Deum. Een noodkreet over de huidige klimaatcrisis.
De Vries is, als onderzoeker naar decentrale aspecten van de energietransitie, verbonden aan het Planbureau voor de Leefomgeving. Eerder was hij als stagiair werkzaam bij de Katholieke Vereniging voor Oecumene en deed voor zijn masterthese onderzoek naar de doorwerking van de encycliek Laudato Si’ in de Nederlandse politiek.
Laudate Deum: deel 1 – Inleiding en voorkennis
Voorgeschiedenis
Op 24 mei 2015 bracht Paus Franciscus zijn encycliek Laudato Si’ uit, rondom de zorg voor ons ‘gemeenschappelijk huis’ en de armen. De timing hiervan was strategisch: later dat jaar zou de UNFCCC-klimaattop van Parijs plaatsvinden en veel landen (en wellicht ook enkele landen met een katholieke meerderheid in de bevolking) hadden nog nèt een extra zetje nodig om zich te committeren wereldwijde afspraken rondom het reduceren van de uitstoot van broeikasgassen en het compenseren van klimaatschade. De uitkomst van de top in Parijs en het daaruit voortgekomen akkoord werd gezien als een doorbraak in de internationale politiek en samenwerking. Alle deelnemers beloofden plechtig de opwarming van de aarde beneden de 2 graden Celsius te houden, en zo mogelijk nog verder daaronder.
In 2015 bevond ik me nog als student op de Radboud Universiteit en werden twee posities vacant gesteld voor studenten om de klimaattop en allerlei side-events bij te wonen als waarnemer vanuit de wetenschap. In 2009 waren mijn collega-studenten van de studievereniging Milieuprisma met gebogen hoofden teruggekomen uit Kopenhagen. Er was geen garantie op succes. Bovendien was Parijs, kort na de terroristische aanslagen, ook een risicogebied met de hoge concentratie van wereldleiders aldaar. Ik liet de kans bewust aan me voorbij gaan, maar las elke dag met behoorlijk wat jaloezie de berichten van onze studenten in Parijs.
In 2016 kwam voor mij wel het moment om actie te kunnen ondernemen. Om af te studeren voor de studie Milieu-maatschappijwetenschappen, moest ik zelfstandig[1] een empirisch onderzoek doen naar een maatschappelijk/politiek milieuthema. Ik koos als onderwerp Laudato Si’. Uiteindelijk verscheen de thesis onder de naam ‘Laat de Kamer zich bekeren’ in 2017 zowel digitaal als ik boekvorm. Enkele jaren bleef dat nog de enige Nederlandstalige sociaalwetenschappelijke publicatie over Laudato Si’. Ik nam afscheid van zowel mijn wetenschappelijke stage als het vrijwilligerswerk voor de KNR[2] en voor mij begon een nieuwe levensfase als onderzoeker decentrale aspecten van de energietransitie bij het Planbureau voor de Leefomgeving[3].
Het heden
Zes jaar na mijn studentenleven, heb ik mezelf verder geprofessionaliseerd en gespecialiseerd als onderzoeker. Ik heb een handvol rapporten gepubliceerd, zonder enige verwijzing naar Laudato Si’ (behalve een enkele methodische verwijzing voor discoursanalyse) maar wel allemaal tot doel beleidsmakers en burgers beter te informeren over de staat van het milieu en welke uitwerkingen overheidsbesluiten nu en in het verleden daarin hebben. Ondertussen heeft ook de kerkelijke beweging rondom Laudato Si’ zich geprofessionaliseerd: er bestaat een Laudato-Si-Alliantie met diverse NGO’s als partners. Ook hebben zij zich verbonden aan een nieuwe leerstoel aan de Radboud Universiteit. Zij hebben mijn rol als autoriteit (in mijn tijd nog in de variant: in het land van de blinden is éénoog koning) overgenomen.
Maar niet alleen het onderzoek heeft zich geprofessionaliseerd; ook actiegroepen zoals Extinction Rebellion en haar gelovige zusterorganisatie Christian Climate Action zijn gegroeid en hebben zich geprofessionaliseerd. Ook al is niet iedereen blij met de dagelijkse blokkades op de A12[4]; houdt deze nog even in gedachten, want hier komt Paus Franciscus en daarmee ook ik als schrijven van deze tekst later op terug.
In een tijd waarin steeds meer extreme weersverschijnselen voorkomen, zoals recent nog orkaanvorming boven de Middellandse Zee[5], lijken de voorspellingen en scenario’s van het IPCC zelfs nog te voorzichtig geweest in het voorspellen van extreem weer op de korte termijn. Ook de ijskappen van Antarctica en Groenland smelten veel sneller dan voorspeld[6].
We leven daarmee in tijden tussen hoop en vrees en juist dan, op 4 oktober dit jaar[7], komt de update Laudate Deum van Paus Franciscus uit: een noodkreet over de huidige klimaatcrisis als supplement op Laudato Si’.
Laudato Si’ 2.0?
Laudate Deum is met zijn 18 pagina’s absoluut geen omvangrijke publicatie, zoals Laudato Si’. Ook diepgang en metaforen die worden gebruikt zijn van een veel minder veelomvattend en abstract niveau als die van Laudato Si’. Wat juist opvalt is de directe en felle woordkeus ten opzichte van de vorige tekst, waarbij Paus Franciscus mijns inziens bewust minder ruimte overlaat tot eigen interpretatie van de lezer over hetgeen hij geschreven heeft.
Laudate Deum laat zien dat Paus Franciscus figuurlijk gezien op een pelgrimstocht geweest is, net als de Laudato-Si’-beweging in Nederland. Waar hij kort na zijn inwijding als Paus nog zinspeelde op vroegtijdige abdicatie[8], is hij geconfronteerd met een wereld die voorlopig niet zonder zijn morele leiderschap kan. Net als onszelf is Paus Franciscus getuige en deel geweest van de COVID-19-pandemie, de oorlog in Oekraïne en de regeerperiode van populisten zoals Trump in de Verenigde Staten en Bolsonaro in Brazilië. Hij heeft hen zelfs persoonlijk ontmoet en overduidelijk niet aan kunnen zetten tot ‘ecologische bekering’.
Uit deze ontmoeting met rampen en rampzalige personen, waarbij Paus Franciscus zelf ook fysiek en mentaal achteruit ging[9] heeft hij de behoefte gevoeld om lessen uit Laudato Si’ te herhalen, te voorzien van nieuwe voorbeelden en zelfs enige zelfkritiek op zijn boodschap van toen te verwerken.
Daarmee kom ik tot een eind van deze proloog en heeft u als lezer de noodzakelijke bagage meegekregen om mee te lezen in een beknopte inhoudelijke analyse van Laudate Deum naar analogie van Laat de Kamer zich bekeren uit 2017, ook als u deze niet gelezen heeft.
[1] Ik werd ondersteund door em. Prof dr. Pieter Leroy namens de Universiteit en drs. Geert van Dartel namens de Katholieke Vereniging voor Oecumene
[2] De Konferentie Nederlandse Religieuzen en dan met name de persoon van Gerard Moorman, hield zich destijds bezig met de promotie van Laudato Si’ binnen kerkelijke gemeenten en parochies, o.a. door middel van de website laudato-si.nl
[3] Voor de taakstelling en missie van het PBL, zie www.pbl.nl
[4] Extinction Rebellion protesteert met de bezetting van de laatste 500 meter van de A12 in Den Haag specifiek voor het afbouwen van fossiele subsidies. In recente onderzoeken is de schatting van het jaarlijkse bedrag van subsidies aan het fossiele bedrijfsleven door de Rijksoverheid ingeschat op een bijdrage van 39,7 tot 26,4 miljard euro.
[5] https://nos.nl/artikel/2489930-zomer-vol-weersextremen-in-middellandse-zee-dreigt-te-worden-afgesloten-met-orkaan
[6] https://nos.nl/collectie/13871/video/2402803-verslag-uit-groenland-het-land-in-de-frontlinie-van-klimaatverandering
[7] Niet toevallig dierendag en de naamheiligendag van Sint Franciscus van Assisi.
[8] https://nos.nl/artikel/2024545-franciscus-denkt-niet-lang-paus-te-zijn
[9] https://nos.nl/artikel/2438823-paus-franciscus-gaat-het-rustiger-aan-doen-door-leeftijd-en-knieproblemen
Laudate Deum: deel 2 – Tekst- en discoursanalyse
Inhoudelijke discussie
In mijn masterscriptie: Laat de Kamer zich bekeren, maak ik gebruik van de zogenaamde sociaalwetenschappelijke methode discoursanalyse om de zes hoofdstukken van Laudato Si’ te duiden[1]. Hoewel ik geen tijd en andere bronnen heb om opnieuw onderzoek te doen, wil ik wel op dezelfde wijze als in de masterscriptie u meenemen door de 18 pagina’s van Laudate Deum, om nét wat meer context aan te brengen dan in de geschreven taal van de encycliek te vinden is. Als het ware, met een geïnformeerde bril tussen de regels door lezen dus. Om uzelf te oefenen deze ‘geïnformeerde bril’ op te zetten, raad ik u aan eerst deel 1 van dit tweeluik te lezen, om zodoende eerst de strikt noodzakelijke achtergrondkennis van de verhaallijn die ik hier volg op te doen.
Inkadering van het onderwerp en kernbegrippen
De ondertitel van Laudate Deum is: aangaande de klimaatcrisis. Hieruit zijn twee dingen af te leiden: de Paus kiest bewust voor het woord crisis in plaats van het meer neutrale klimaatverandering; en deze toevoeging aan Laudato Si’ focust zich op het klimaatprobleem, niet zozeer meer op het volle pallet alle verschillende manieren en mechanismen waarop de mens als rentmeester slecht met de aarde omspringt; zoals vervuiling en aantasting van de biodiversiteit. Waar ik nog betoogde dat Laudato Si’ onterecht werd geframed als klimaatencycliek[2], is dit predicaat wel van toepassing Laudate Deum.
Kernbegrippen uit Laudato Si’ zijn: het economisch-technocratisch paradigma, ecologische bekering, integrale ecologie, de wegwerpeconomie en misplaatst antropocentrisme. Met name de eerste en de laatste komen weer terug in Laudate Deum. Er worden geen nieuwe begrippen toegevoegd aan deze verhaallijn, maar er worden wel méér en meer dreigende voorbeelden gegeven van deze begrippen. Paus Franciscus deelt met ons zijn lessen over het verminderde optimisme na het Klimaatakkoord van Parijs, de COVID-crisis en de dreiging van een (nucleaire) oorlog met Rusland na de inval in Oekraïne. Hij is duidelijk ontnuchterd door de gebeurtenissen van de afgelopen jaren, die hem nijpen tot directer en minder dubbelzinnig taalgebruik.
Dreigingen in de wereld
Waar Paus Franciscus in Laudato Si’ nog sprak over Facebook en andere sociale netwerken als vervreemding van natuur en medemenselijkheid onder de noemer van praktisch relativisme, ziet hij nu ook de mogelijkheden die Kunstmatige Intelligentie (AI) voor de mens biedt. Ook hier betoogt hij dat technische groei, zonder groei van ethisch bewustzijn geen vooruitgang is maar een groot gevaar. Dit gevaar is altijd aanwezig [LD: 24]. Nog altijd aanwezige voorbeelden hiervan zijn het tikken van de atoombom en het uitroeien van mensen en plant- en diersoorten om politieke motieven. Wie denkt dat de mensheid met de Tweede Wereldoorlog definitief afscheid heeft genomen van ‘zuiveringsretoriek’ heeft het mis en de huidige (wapen)technologie maakt het ons nog makkelijker om deze ook daadwerkelijk uit te voeren, aldus Franciscus.
Waar Paus Franciscus zich al duidelijk uitsprak tegen het leed dat vluchtelingen wordt aangedaan, vanaf dag één van zijn aanstelling, door bij wijze van spreken het eerst beschikbare lijnvliegtuig naar Lampedusa te nemen[3] is hij zich bewust dat juist hier ook de gevaarlijke angel van het klimaatprobleem zit. Hij eindigt de tweede paragraaf van Laudate Deum dan ook niet voor niets met de woorden “forced migrations” [LD: 2]. Ook Paus Franciscus heeft overduidelijk de ontwrichtende gevolgen en de reactie van de populistische westerse politiek gezien op de vluchtelingenstromen bij de grens in Mexico, uit Syrië en uit Oekraïne. In LD:10 verzucht hij zich vrij vertaald: “Hoe kan de politiek zich nou druk maken om banenverlies bij afbouw van de fossiele industrie, terwijl miljoenen mensen momenteel hun bestaanswijze en werk verliezen door de effecten van klimaatverandering?!” Ook in artikel 6 noemt hij vluchtelingenstromen.
Paus Franciscus maakt zich duidelijk kwaad om bepaalde politieke krachten die proberen de koppeling tussen klimaatcrisis en klimaatactie te vertroebelen. Hij spreekt van valse profeten [LD: 31], waartoe hij naar alle waarschijnlijkheid ook Donald Trump en diens grotendeels conservatief-christelijke achterban rekent. In LD: 33 leidt dit zelfs tot de retorische vraag die Franciscus aan ons geweten stelt: “Wat is de betekenis van mijn leven? Wat is de betekenis van de mij gegeven tijd op aarde? Wat is de uiteindelijke betekenis van al mijn werk en inspanning hier op aarde?” Hij antwoordt in LD:34 met “Goedheid, tezamen met liefde, gerechtigheid en solidariteit zijn dé weg. Ze zijn nooit voor eens en altijd bereikt; ze moeten elke dag opnieuw tot stand gebracht worden.”
Uniek is dat in Laudate Deum ook het woord Apocalyps wordt gebruikt, hetgeen voor gelovigen een zeer beladen term is, verbonden aan de Dag des Oordeels. Het wordt in LD:17 gebruikt in de volgende omschrijving: “Zulke apocalyptische inschattingen van de huidige toestand, kunnen op u wellicht ongefundeerd of niet redelijk overkomen, maar dit mag er niet toe leiden dat wij negeren dat er de daadwerkelijke mogelijkheid bestaat dat we een kritiek punt van onomkeerbaarheid bereiken.”
Hij herhaalt ook deze uitspraak van Solovyov[4]: “deze era was zo geadvanceerd, dat het ook meteen de laatste era was.” Omdat deze uitspraak misschien wat abstract is, voeg ik er op persoonlijke noot ook nog dit, wellicht meer duidende citaat van Albert Einstein aan toe: “Ik ken de wapens niet waarmee de Derde Wereldoorlog zal worden uitgevochten. Maar ik weet wel dat in de Vierde Wereldoorlog stokken en stenen worden gebruikt.”
Met alleen ecologische bekering redden we het niet
In Laat de Kamer zich bekeren? uitte ik de volgende kritiek op Laudato Si’: ”Terwijl de analyse van de problematiek in de wereld in hoofdstuk drie van Laudato Si’ zeer sterk is, is de aangedragen oplossing: ecologische bekering op persoonlijke schaal maatschappelijk te zwak om het tij te kunnen keren”. Daarmee bedoelde ik kortweg dat Paus Franciscus in zijn enycliek een enorm probleem neerzet en tegelijkertijd een (te) bescheiden oplossing neerzet, waardoor ik als wetenschapper niet overtuigd was van de mobiliserende kracht hiervan.
Hoewel Paus Franciscus onmogelijk mijn Nederlandstalige boekje kan hebben gelezen geeft hij in Laudate Deum wel repliek op deze kritiek: “Ik vraag iedereen van goede wil om mee te gaan op deze persoonlijke pelgrimstocht naar hereniging met onze wereld, steunend op de belangrijkste kernwaarden die wij hebben als mens. Maar op hetzelfde moment kan ik alle eerlijkheid niet ontkennen dat de meest krachtige oplossingen niet zullen komen van onze individuele overtuigingen, maar boven alles van grote politieke beslissingen op nationaal en mondiaal niveau.” [LD:69]
Internationale samenwerking van burgergroeperingen nodig
In Laudato Si’ waren we al bekend met de passie van Paus Franciscus voor ‘deep ecology’ en zijn hierop geïnspireerde integrale ecologie. In hoofdstuk 3 van Laudate Deum bepleit hij hiernaast zijn voorkeur voor ‘deep democracy’, een diep gewortelde democratie die zich van de noden van burgers doorvertaalt naar gedragen politieke beslissingen op het wereldtoneel. De wijze waarop dit kan/moet worden bewerkstelligd, heeft wetenschappers en denkers zoals Jürgen Habermas al eindeloze hoofdbrekens opgeleverd en is vandaag de dag ook in Nederland weer actueel in het overwegen van burgerpanels, burgerfora en burgerberaden rondom het klimaatbeleid voor 2050 en daarna. Paus Franciscus zegt in LD:38 dat hij niet overtuigd is dat “tenzij burgers politieke macht uitoefenen op gemeentelijk, regionaal en nationaal niveau, het ook niet mogelijk is om schade aan het milieu te beperken.” Echter is het ook niet zijn bedoeling om het bestaande politieke systeem omver te werpen en gangbare diplomatieke betrekkingen te verbreken [LD: 40,41]. Diplomatie bewijst ook in de huidige conflicten nog steeds haar meerwaarde [LD: 41].
Waarom het succes van COP21 in Parijs geen garantie voor de toekomst is
In hoofdstuk 4 van Laudate Deum blikt Paus Franciscus wat procesmatig terug op het traject van klimaatonderhandelingen van de UNFCCC. Hij noemt hoogtepunten (Johannesburg, 1992; Kyoto, 1997 en Parijs, 2015), maar ook dieptepunten (Kopenhagen, 2009; Madrid, 2019; en Glasgow, 2021). Hiermee toont hij zich op de hoogte van het mondiale onderhandelingsproces voor klimaatmitigatie- en adaptatie. En hij laat ook de zwakte zien van het in Parijs gesloten akkoord om de opwarming van de aarde beneden de 2 graden Celsius te houden. Het heeft geen afdwingbaarheid: “legal teeth”, zoals het in vaktermen wordt genoemd. Er is geen rechtbank waar je naartoe kunt gaan indien een land zich niet aan zijn beloftes heeft gehouden. En daarnaast legt hij nogmaals de vinger op een zere plek: het internationale fonds voor herstel van klimaatschade. Daar wordt nog steeds minder geld in toegelegd dan beloofd door de rijke landen en is een belangrijke onderliggende bron van solidariteit tussen industrielanden en de derde wereld in de UNFCCC-akkoorden.
In hoofdstuk 5 vraagt Paus Franciscus: “Wat te verwachten van COP28 in Dubai?” Hoewel jij en ik al aanvoelen dat het gevoelsmatige antwoord: “weinig goeds” is, weerhoudt Paus Franciscus zich ervan zijn lezers uit te leggen wat Dubai voor stad is: een die totaal geen rekening houdt met natuurlijke grenzen van het ecosysteem, maar vermeldt wel dat dat de Verenigde Arabische Emiraten enorm veel belangen in de winning en raffinage van fossiele brandstoffen hebben [LD: 53]. Naast allerlei punten van overweging in LD 54 t/m 59, volgt de kern in LD:60, “Onze hoop is erop gevestigd dat de gedelegeerden in Dubai capabel zijn om het algemeen belang en de toekomst van hun kinderen mee te wegen in hun beslissingen en zwaarder te laten wegen dan de belangen van sommige landen en bedrijven.” Wellicht verwacht u hier van mij weer een vergelijking van deze uitspraak met de sociale wetenschap, maar ik kom niet verder dan het protestlied tegen de Koude Oorlog-retoriek van Sting[5]: “I hope the Russians (in dit geval Arabs) love their children too.” en daarmee ideologische en politieke verschillen weten te overbruggen.
Vernieuwende inzichten uit Laudate Deum
Wat kunnen wij, als Nederlanders van goede wil, leren van Laudate Deum? Het meest duidelijk is dat Paus Franciscus daadwerkelijk oproept tot actie van gelovigen en het redden van het klimaat niet aan God over wil laten, zoals sommige geestelijken in het recente verleden nog wilden beweren. Hoewel de mondiale dreigingen voor mens en aarde ten tijde van Laudato Si’ nog steeds actueel zijn en er nog meer spoed gemaand is dan voorheen, zijn er toch enkele tekenen van hoop die de moeite waard zijn om te noemen en wij als Nederlanders mede mogelijk hebben gemaakt: zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek dat we als mensheid al 1 graden Celsius mondiale opwarming in de periode tot 2023 hebben voorkomen door de huidige maatregelen tegen CO2-uitstoot op aarde, ten opzichte van business as usual[6]. Daarnaast hebben mijn collega’s van het Planbureau voor de Leefomgeving in de Klimaat en Energieverkenning (KEV) doorgerekend dat we in 2023 voor het eerst in de geschiedenis on-track zijn om als Nederland de Europese klimaatdoelen voor 2055 te halen, als we de door onze huidige (demissionaire) regering gemaakte plannen ook daadwerkelijk uitvoeren[7]. En zowel onze topwetenschapper Detlef van Vuuren[8] als Paus Franciscus zeggen het: iedere tiende graad van mondiale opwarming die wordt voorkomen maakt een wezenlijk verschil en is het waard om voor te vechten [LD:70].
Slotwoord: Ecologische bekering en de afsluiting van de A12
Ik had de lezer in deel 1 nog beloofd terug te komen op Extinction Rebellion. Hoewel de gebeurtenissen in Den Haag mij ook niet koud laten en ik duidelijk geëmotioneerd ben elke keer dat ik van Den Haag CS naar kantoor loop en weer tegen de zwarte afzettingen aan kijk die bewust het zicht op de tunnelbak van de A12 ontnemen, kán en mág ik hier als ambtenaar in functie niets tegen doen.
Ook wanneer ik afgelopen zaterdag in de trein naar Breda medepassagiers hoorde praten over een oproep op sociale media om de ‘blokkeerhippies’ een lesje te leren en ze van de A12 ‘af te rijden’, zoals zondag 1 oktober 2023 ook de bedoeling van deze met een eufemisme aangeduide ‘tegendemonstranten’ was, bleef ik stil. Het is immers niet aan mij, met mijn functie als Planbureau-onderzoeker, om op de barricaden te gaan staan. Maar het is beroepsmatig wel aan mij om het beleid en de burger objectief voor te lichten over de huidige staat van klimaat en samenleving. Daarom spreek ik nu niet zelf, maar laat ik Paus Franciscus tot besluit van dit artikel over Laudate Deum, het naar mijn mening meest krachtige stuk uit de Exortatie [LD: 58] in zijn geheel aan u uitspreken in het Nederlands.
| 58. Laat ons voor eens en altijd een einde maken aan de kwalijke retoriek die dit onderwerp representeert als iets ‘puur ecologisch’, of als iets groens of romantisch neerzet ten opzichte van economische belangen. Laat ons dan eindelijk erkennen dat het een menselijk en sociaal probleem is op welk niveau dan ook. Daarom vraagt het ook voor een ieder om hierbij betrokken te zijn. Bij klimaatconferenties worden de acties van activistische groepen negatief afgeschilderd als “geradicaliseerd protest”, bedoeld om de aandacht op zichzelf te vestigen. Maar in werkelijkheid vullen zij een gat op dat wij als maatschappij laten bestaan, omdat zij doen wat van de maatschappij zou moeten kunnen worden verwacht: een gezonde “druk” uitoefenen op de machthebbers, omdat iedere familie op aarde zich zou moeten realiseren dat nu de toekomst van hun kinderen op het spel staat. |
[1] Hierbij ontbreekt het tweede hoofdstuk, omdat dit inging op de geloofsleer en ik hier onvoldoende op toegerust was in mijn wetenschappelijke discipline.
[2] Vries, de R.J.M. (2016) De encycliek Laudato si’ door de ogen van de milieusocioloog; een ontmoeting tussen kerkelijke leer en sociale wetenschappen, in Internationaal Katholiek Tijdschrift Communio, nr. 3-4 2016
[3] https://nos.nl/video/527193-paus-aangekomen-op-lampedusa
[4] Hiermee verwijst Paus Franciscus naar de Russische filosoof Vladimir Solovyov en niet naar de toevallig gelijknamige Poetin-propagandist van de Russische staatstelevisie.
[5] https://music.youtube.com/watch?v=wy_iiPTP4tk
[6] https://www.nu.nl/klimaat/6272335/wereldwijd-klimaatbeleid-heeft-in-tien-jaar-tijd-al-een-graad-opwarming-voorkomen.html
[7] https://www.pbl.nl/publicaties/klimaat-en-energieverkenning-2023
[8] https://www.noordhollandsdagblad.nl/cnt/dmf20230320_52206751