‘Persoonlijk hecht ik veel waarde aan een tamelijk dynamische en open opvatting van kerk-zijn, die kan worden omschreven als concentrische cirkels rondom de eucharistie, het heilig avondmaal. In de nauwste cirkel rond de tafel staan zij die Christus hebben aanvaard als hun Verlosser en Heiland, een wijdere kring van mensen ziet in Jezus een belangrijke leermeester, een nog wijdere kring gaat graag akkoord met de wijsheid in de verhalen over Jezus. De praktijk leert dat deze cirkels niet gesloten zijn, en dat zelfs in ons persoonlijk leven we ons dan hier bevinden en dan daar, afhankelijk van waar onze levensreis ons brengt’.
Dr. ds. Hielke Wolters werkt als associate general secretary bij de Wereldraad van Kerken. Hij geldt als één van de architecten onder de pelgrimage van gerechtigheid en vrede waartoe de Wereldraad van Kerken heeft opgeroepen in de periode tot 2021. In oecumenische kringen is men vertrouwd met begrippen als ‘gerechtigheid’ en ‘vrede’, maar dat andere woord ‘pelgrimage’ is iets nieuws. Zolang je het verbindt met de eerder genoemde termen van engagement zijn we nog op vertrouwd terrein, maar laat het begrip zich ook met de ecclesiologie verbinden? Die vraag legden we vanuit het bureau van de Raad van Kerken voor aan de Nederlander in Geneve. Om het niet te open te laten is de ene vraag vertaald naar een viertal stellingen. De reactie wordt door de beraadgroep Geloven en Kerkelijke Gemeenschap besproken om met een voorstel te komen voor het onderdeel ‘faith and order’ van het nieuwe beleidsplan van de Raad van Kerken. Daarover wellicht later meer. Nu eerst de reactie van Hielke Wolters.
Stelling 1: De pelgrimage veronderstelt wel een groep van mensen die onderweg zijn, maar die groep valt niet automatisch samen met een kerk, dus er is in directe zin geen sprake van een afgebakende ecclesiologie die bij de pelgrimage hoort.
De oproep tot een pelgrimage in the Assembly Message van de Wereldraad assemblee in Busan was gericht aan aan brede groep mensen. De message zegt: Wij nemen ons voor om samen op te trekken. Uitgedaagd door onze ervaringen in Busan, dagen we alle mensen van goed wil uit om hun door God gegeven gaven in te zetten voor veranderend handelen. De assemblee roept u op om samen op te trekken in de pelgrimage.
Er is met opzet gekozen voor de uitdrukking ‘mensen van goede wil’, want opkomen voor gerechtigheid en vrede is iets wat ons allen aangaat. Het streven naar de goede samenleving, naar het bonum commune, is een verantwoordelijkheid van ons allen, welk geloof of ideologie we ook aan hangen. Dit betekent dat de Wereldraad de samenwerking met andere godsdiensten en met bijvoorbeeld de Verenigde Naties nadrukkelijk ziet als een vorm van samen optrekken in een pelgrimage.
De conclusie in de tweede helft van de stelling, “dus er is in directe zin geen sprake van een afgebakende ecclesiologie die bij de pelgrimage hoort”, vraagt wat meer aandacht. Ik zou het met de stelling eens kunnen zijn als we zouden uitgaan van een gesloten kerkbegrip. De vraag is echter of zo’n gesloten kerkbegrip theologisch gezien juist is. De kerk als gemeenschap van gelovigen is per definitie open naar de wijdere gemeenschap van mensen en open naar de toekomst. De recente studie over de kerk waar zowel de Wereldraad als de Rooms Catholieke Kerk van harte ‘ja’ tegen hebben gezegd is het document van Faith and Order The Church: Towards a Common Vision. Verrassend is dat in deze reflectie op de kerk begint met God’s missie (Missio Dei ) en de eenhied van de kerk en het laatste hoofdstuk uitmondt in ‘De Kerk: in en voor de wereld’.
Persoonlijk hecht ik veel waarde aan een tamelijk dynamische en open opvatting van kerk-zijn, die kan worden omschreven als concentrische cirkels rondom de eucharistie, het heilig avondmaal. In de nauwste cirkel rond de tafel staan zij die Christus hebben aanvaard als hun Verlosser en Heiland, een wijdere kring van mensen ziet in Jezus een belangrijke leermeester, een nog wijdere kring gaat graag akkoord met de wijsheid in de verhalen over Jesus. De praktijk leert dat deze cirkels niet gesloten zijn, en dat zelfs in ons persoonlijk leven we ons dan hier bevinden en dan daar, afhankelijk van waar onze levensreis ons brengt.
Stelling 2: De pelgrimage veronderstelt een openheid naar de toekomst en het impliceert dat de ecclesiologie meer vanuit de toekomst dan vanuit het verleden moet worden ingekleurd.
De kerk is niet alleen open naar haar omgeving. Ze is ook open naar de toekomst. The Church: Towards a Common Vision, laat dat op verschillende manieren zien, misschien wel het duidelijkst in de op een na laatste paragraaf (par.68): De uiteindelijk bestemming van de Kerk is om opgenomen te worden in de koinonia, gemeenschap van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, deel te zijn van de nieuwe schepping, zich verheugend in God en zijn Naam lof te prijzen (Openbaring 21:1-4; 22:1-5). Dit betekent dat de kerk zelf een pelgrimstocht ondergaat en dat ze inderdaad vanuit de toekomst wordt ingekleurd.
Maar is dit wat de stelling wil zeggen? De tegenstelling tussen toekomst en verleden in de stelling kan ons gemakkelijk op het verkeerde been zetten. Theologische gezien vind ik dat de kerk evenzeer vanuit het verleden als vanuit de toekomst wordt ingekleurd. De kerk is gebouwd of de geloofsverhalen van de apostelen die het leven, kruis en opstanding van Jesus Christus centraal stellen. Dat zijn de verhalen die kleur geven aan de kerk. In de woorden van het pelgrimsverhaal van de Emmausgangers: Laten we terug gaan naar Jeruzalem. In feite wordt de kerk gevormd door een voortdurende beweging van teruggaan en vooruitkijken, herinneren en geloven.
Dat dit niet altijd een even gemakkelijk proces is, lijkt me duidelijk. De traagheid van de menselijke geest en de angst voor de vrijheid zijn niet de beste voorwaarden voor creativiteit en vooruitdenken. Maar voor mij is het belangrijk om de spanning tussen behouden en vernieuwen te zien in het bredere geloofskader van herinneren en geloven.
Stelling 3: De pelgrimage loopt uit op het bereiken van een heiligdom; het impliceert een constante verbinding van de pelgrimerenden met de liturgie.
In veel religies loopt een pelgrimage inderdaad uit op een fysiek aanwezig heiligdom, vaak een plaats waar een bijzondere openbaring of verschijning heeft plaatsgevonden. Toen de Wereldraad het voorstel van een pelgrimage ontwikkelde, werd niet in eerste plaats aan een dergelijke tastbare heilige plaats gedacht. Het hele idee van een eindpunt stond zelfs niet centraal in de oecumenische gesprekken. Het was veel meer de tocht zelf die tot de verbeelding sprak.
Vooral na, maar ook al tijdens de assemblee in Busan heeft dat voortdurend tot misverstanden geleid. De verwarring kwam vooral naar voren in de gespreken over de uiteindelijke titel van de pelgrimage. Ik herinner me dat ik weken aaneen mijn collega’s er voortdurend aan heb herinnerd dat we niet spreken over een pelgrimage naar of met het oog op gerechtigheid en vrede voor ogen hadden. Het is een pelgrimage van gerechtigheid en vrede. De reden is niet alleen dat de nadruk op het proces moet liggen. Er is meer aan de hand. De kernvraag is wie zijn de pelgrims? In onze discussies, leerden we in te zien, dat de pelgrimage al lang geleden is begonnen. Het zijn ‘gerechtigheid’ en ‘vrede’ die al onderweg zijn zolang de geschiedenis bestaat. Eenzaam en vaak veracht zoeken zij een weg door onze geschiedenis, een pelgrimstocht vol tegenslagen.
Dat bracht ons terug bij het belangrijke missologisch inzicht van de missio Dei: God zelf is onderweg in onze geschiedenis en wij worden uitgenodigd om mee te gaan in God’s pelgrimage. De lezing van bijvoorbeeld psalm 85 leerde ons de verbindingen zien: “Goedertierenheid en trouw ontmoeten elkaar, gerechtigheid en vrede kussen elkaar” (Ps.85:11)
Als we ons bewust zijn dat we uitgenodigd worden om deel te nemen aan God’s pelgrimage, dan is het vanzelfsprekend dat de pelgrimerenden, tijdens hun tocht God lof toezingen en hem/haar eren. De pelgrimstocht en de liturgie versmelten in elkaar.
Stelling 4: De pelgrimage is direct verbonden met een theologie van het kruis.
Begrijpen we de pelgrimage van gerechtigheid en vrede als een uitdrukking van en antwoord op de missio Dei, dan is het ook niet moeilijk om de verbinding tussen de pelgrimage en de theologie van het kruis te zien. Jesus eigen gang door het leven, uitlopend op kruis en opstanding, kan gezien worden als een pelgrimage van gerechtigheid en vrede.
Vanuit dat perspectief is het ook mogelijk om te zien dat het motief van pelgrimage specfieke aspecten van een theologie van het kruis naar boven brengt. De kruisiging en opstanding van Jesus Christus kan gezien worden als de uiteindelijke overwinning op het kwaad, zoals dat vooral ook zichtbaar wordt in Openbaring. Er is echter ook een ander aspect, namelijk de weg van het kruis. De kruisiging staat dan niet alleen voor het specifieke moment van Golgotha. De kruisweg was de wijze waarin hij het Koninkrijk van God verkondigde en voorleefde. In die zin was zijn wijze van leven en sterven een openbaring van God’s pelgrimage van gerechtigheid en vrede in deze wereld. De manier waarop hij in deze wereld stond verdient navolging. Zoals de Indiase theoloog en oecumenicus, M.M.Thomas, dat heeft getypeerd met een onvertaalbare Engelse uitdrukking, Jesus Christus heeft ons laten zien wat ‘cruciform humanity’ betekent.
Vandaag wordt het in veel landen, zoals in Syrie, Irak, Iran, opnieuw duidelijk wat dat kan betekenen in extreme vormen. Christen-zijn kan in het uiterste tot martelaarschap leiden. Het Griekse woord voor getuigen, martyria, kan leiden tot ‘martyrdom’.
Gelukkig zal het niet zo ver komen in veel situaties. Maar meedoen aan een pelgrimage van gerechtigheid en vrede kan vragen om je nek uit te stekken, zeker als het gaat om het bevorderen van gerechtheid en vrede.
Hielke Wolters, Wereldraad van Kerken
Diverse foto’s van Hielke Wolters, de laatste jaren. De eerste toont hem toen hij als hoofdgast aanwezig was bij de Walk of Peace in Den Haag. De tweede foto kan historisch worden genoemd; Hielke is te zien met Guy Liagre en Heikki Huttunen (niemand kon toen nog weten dat Heikki Guy ruim een jaar later zou opvolgen als secretaris-generaal van de Europese Kerken). De derde foto toont Hielke tijdens een presentatie in Egmond, waar hij voor Europese leiders van raden van kerken een inleiding hield over de pelgrimage; onderaan een onderonsje met één van zijn collegae tijdens een centraal comité van de Wereldraad op Kreta (de organisatie waarvan hij in 2016 afscheid neemt waarmee de inbreng van Nederland in de wereldorganisatie een belangrijke aderlating ondergaat).