Grens van religie

Interne zelfbeschikking, religie en vredesweek

Komende zondag begint de Vredesweek. Het thema is ‘Vrede verbindt’. De Beraadgroep Samenlevingsvragen heeft zich ten aanzien van het onderwerp ‘vrede’ in een reeks van besprekingen verdiept in het onderwerp van interne zelfbeschikking van volkeren, bevolkingsgroepen en de rol van religie daarbij. Vanuit deze besprekingen wijst de Beraadgroep graag op het belang van het thema ‘Vrede verbindt’.

In totaal drie besprekingen heeft de Beraadgroep zich in het onderwerp verdiept. Bij de eerste twee besprekingen speelde de input van Professor Nico Schrijver, hoogleraar volkenrecht Universiteit Leiden, een belangrijke rol. Voor de derde bespreking schoof ook de heer Jan Gruiters, directeur van Pax, aan tafel. Uit de besprekingen doen we hierbij kort verslag.

Het recht op interne zelfbeschikking van volkeren en bevolkingsgroepen is volgens Nico Schrijver zo cruciaal te noemen, dat je kunt stellen dat een agenda voor interne zelfbeschikking een agenda is voor vrede onder de volkeren. Het gaat bij interne zelfbeschikking niet alleen om individuele burgerrechten, maar ook om het recht van groepen om in groepsverband uiting te geven aan een culturele identiteit en een beleving van hun godsdienstig en levensovertuiging. Het gaat om de vraag of mensen en volken hun fundamentele rechten kunnen ontplooien en daartoe binnen staten ook de ruimte krijgen om die in te vullen. Wat de faciliterende rol van overheden hierbij betreft kun je denken aan bijvoorbeeld het onderwijs, waarin om te beginnen op lagere scholen aandacht aan mensenrechtenonderwijs en vrede besteed zou moeten worden.

De beperking of sterker de ontkenning van het recht op interne zelfbeschikking is een belangrijke bron van conflicten. Dergelijke conflicten hebben maar al te vaak ook een religieuze basis. Interne zelfbeschikking is aan de orde bij het recht op het uiting geven aan religieuze beleving, maar vanuit religieuze belevingen is er ook maar al te vaak sprake van het ontkennen van het recht van anderen om uiting te geven aan hun religieuze beleving. Hierbij kan het ook gaan om een koppeling van een religieuze beleving aan etnische of nationalistische identiteiten. Religie wordt dan benut om een identiteit te versterken ten opzichte van andere identiteiten, en wordt van daaruit dan ook een politieke factor die conflicten kan versterken.

Dat roept de vraag op de naar de verhouding van religie en interne zelfbeschikking. Kan religie in plaats van ideologisch of bevestigend en versterkend in de richting van de eigen zelfbeschikking, ook de ogen openen voor de zelfbeschikking van anderen en voor respect en verdraagzaamheid? Kan religie verleiden tot het gemeenschappelijke en de ogen openen voor het belang van een vreedzaam samenleven in verscheidenheid? En wat zijn de voorwaarden waaronder religie de ogen opent voor de rechten van anderen en verbindend werkt in plaats van uitsluitend?

Volgens Jan Gruiters van Pax kan religie onder drie voorwaarden verbindend werken. Een eerste voorwaarde is dat men bereid is om het goede van de ander(en) te zien. Een tweede voorwaarde is dat men bereid moet zijn tot zelfkritiek. Hierbij gaat het ook om het benoemen van de verlegenheid en daarmee een gebrekkig vermogen van religies in het omgaan met het eigen fundamentalisme. Een derde voorwaarde is een gedeelde bereidheid om zich in te zetten voor de menselijke waardigheid en de gemeenschappelijke zaak (‘the common good’). Hierbij gaat het om het gemeenschappelijk goede of het ‘wij’ waar we in de mensengemeenschap op verschillende niveaus (lokaal, regionaal, nationaal en internationaal) deel aan hebben. Als religie een rol speelt, dan kan het onder deze voorwaarden een verbindende betekenis en verzoenende kracht hebben. Denk daarbij: aan Zuid-Afrika met het werk van de waarheid- en verzoeningscommissie en de betrokkenheid van bisschop Desmond Tutu daarbij; aan de rol van pater Frans van der Lugt in Syrië; en aan de inzet van bisschop Paride Taban in Zuid-Soedan; aan imams uit welk land ook die jongeren waarschuwen en behoeden voor radicaal gedachtegoed. .

Op vele plekken in de wereld zijn momenteel conflicten gaande waarin religies een rol spelen. Ook in een westers land als Nederland groeien daardoor spanningen en ontwikkelt zich een gevoel van sociale onveiligheid. Zo vlak voor de Vredesweek willen we beklemtonen dat een vreedzaam samenleven in verscheidenheid alleen mogelijk is wanneer we vanuit de verschillende religies bereid blijven tot het leggen en onderhouden van contact en ons bewust zijn van het belang van de drie genoemde voorwaarden waaronder religie verbindend kan werken: het goede in de ander zien, bereidheid tot zelfkritiek, en een gezamenlijk inzet voor het algemeen belang: een vrede die verbindt!

Foto: Voorgrond Jan Gruiters, daarachter Nico Schrijver